نشریه تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)
پیاپی 10 (زمستان 1390)

در این مقاله از چشم انداز جامعه شناسی ادبی به جامعه شناسی شخصیت در رمان بوفکور صادق هدایت پرداخته شده است. پس از آوردن خالص های از بوفکور و نگاهی به آن، شخصیتهای  اصلی رمان  راوی، لکاته، پیرمرد خنزر پنزریمعرفی و تحلیل شده است، شیوه شخصیت پردازی نویسنده و نامگذاری اشخاص داستان نیز در بخشهایی جداگانه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. در پایان بر پایه مباحث و شواهد طرح شده در مقاله، جمع بندی و نتیجه گیری انجام گرفته است.

حضور دیوانگان در مثنوی های عطار یکی از مهمترین و برجسته ترین ویژگی سبک نوشتاری وی است؛ تا آنجا که هیچ یک از شعرا و نویسندگان زبان فارسی به اندازه ی عطار به شخصیت دیوانگان در آثار خود نپرداخته است. به علت گستردگی حکایتهای دیوانگان در مثنویهای عطار و اهمیت و جایگاه آنها در روشن کردن افکار و اندیشه های حقیقی عطار، که در پس شخصیتها و گفتار و کردار همین دیوانگان پنهان شده، بر آن شدیم تا از جنبه ی زبانی و شیوهی گفتار و کیفیت استدالل این دیوانگان بحث کنیم تا بدین ترتیب اندکی از خالقیت و مهارت زبانی و فکری عطار بازنموده شود. برای ورود به بحث اصلی؛ یعنی تحلیل شیوه های بیان و استدالل در زبان دیوانگان، اول بعد معرفتی عقل را در نزد عارفان و شاعران قبل از عطار بررسی کردیم و در بخش بعد، کیفیت ورود به بحث دیوانگان را مطرح کردیم که نظر ارایه شده در اینجا، حاصل بررسی ساختاری و ریخت-شناختی کل داستانهای مربوط به دیوانگان مثنویهای عطار است.

استناد مورخان و نویسندگان به آیات قرآنی و احادیث نبوی یا علوی سبک ادبی و شیوه ی رایج و اجتناب ناپذیر برای شرح و توضیح بسیاری از حوادث تاریخی درباره ی اقوام و امم پیشین، یا عرب جاهلی و صدر اسلام بوده است حمداله مستوفی نیز در تاریخ گزیده همین شیوه را پیش گرفته و آن را به زیور آیات قرآن و احادیث آراسته و استحکام بخشیده و مطالبش را مستند ساخته است. در این مقاله روایات مورد اشاره و استناد حمداله در تاریخ گزیده استخراج شده و مآخذ یا ماخذ هر یک از این احادیث با مراجعه به مهمترین تفاسیر و مجامع حدیثی ذکر شده است.

راهیابی به دنیای درون زن و کنکاش در شخصیت و خلق و خوی او، همواره توجه دانشمندان، فالسفه و ادیبان هر عصری را به خود جلب کرده است. شناخت نقش و جایگاه زن در فرایند تکمیلی بشر نیازمند بررسی ها و تحقیقات مکرر و مداوم است، زیرا باید بتواند پرده از ابهامات و مسایلی که باعث پیش داوری هایی درباره او شده و زن را به عنوان یک »گناهکار ازلی« معرفی کرده بردارد. ما در ایران باستان با زنان زیرک، کاردان و هوشمندی مواجه ایم که اهانت کردن، بی توجهی نمودن و حقیر شمردن زنان را نه تنها برنمی تابد بلکه بعضا چنان عکس العملی نشان داده اند که تمام ساختارهای سیاسی، فرهنگی، حقوقی و اجتماعی حاکم بر جامعه را متزلزل کرده و زیر سوال برده اند که ویس یکی از این زنان است و هدف این پژوهش شناساندن چهره واقعی و اراده راسخ اوست که به یاری آن توانست در مقابل سرنوشتی که دیگران برایش رقم زدند بایستد. در این مقاله سعی بر این است که ابتدا جایگاه زن در منظومه ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی با توجه به شخصیت اصلی منظومه، یعنی ویس مورد بررسی قرار گیرد و بعد هم زنان دیگری که در این داستان بنا به موقعیت خود نقش آفرینی کرده اند مورد توجه قرار گیرند. در بخش پایانی مقاله نیز نقش و نوع و جایگاه عشق در منظومه عاشقانه ویس و رامین مورد بررسی قرار می گیرد. روش کار، تحقیق کتابخانه ای بوده و با مراجعه به منابع، مطالب جمع آوری شده و به صورت تحلیل و استدالل بیان شده است.

مشغولیت ذهنی آیریس مورداک، فیلسوف و رمان نویس انگلیسی (1999-1919 ،) اخلاقیات و مفاهیمی چون ”خودزدایی“ و ”خوب مطلق“ است. نمود این دو مفهوم در دیدگاه های اخلاقی و رمان های او گویای این حقیقت است که وی بر ارتباط متقابل میان ادبیات و اخلاقیات تاکید دارد. مورداک بر این باور است که ادبیات تاثیر شگرفی بر اشخاص و در نتیجه بر جوامع دارد و با مقایسه ی ادبیات و فلسفه بر ارجحیت ادبیات پافشاری می کند زیرا از دیدگاه او ادبیات قابلیت برقراری ارتباط با تمامی اقشار جامعه را دارد و بنابراین مخاطبان آن از نظر کمی و تنوع بسی بیشتر از مخاطبان فلسفه اند و نفوذش چشمگیرتر است. رجحان دیگری که مورداک برای ادبیات قایل می شود این است که برای بحث در مورد اخلاقیات می توان از دنیای واقع گرایانه ی رمان ها یاری گرفت. آیریس مورداک را می توان یک ریالیست اخلاق گرا به شمار آورد که معتقد است با متمرکز کردن ”توجه“ به مسایل ارزشمندی همچون هنر خوب، عشق، فضیلت، اشخاص نیک و از همه باالتر ”مرگ“ می توان به حقیقت نزدیک تر گشت و امیال ”خود مدار“ روان را به مبارزه طلبید. در این زمینه مقاله ی حاضر در پی بررسی ارتباط میان دیدگاه های مورداک و نمود باورهای وی در رمان ریالیستی هنری و کیتو است تا با تحلیل این رمان مفهوم ”خودزدایی“ را که الزمه اش مقابله با نیروی تدافعی بسیار نیرومند روان است به تصویر کشیده و روشن کند که آیا چنین امری در دنیای واقعی امکان پذیر است یا اینکه باید آن را صرفا یک فرضیه انگاشت. به نظر می رسد که مورداک از طریق رمان هایش فنون تعالی اخلاقی پیشنهادی خویش را با در نظر گرفتن تنگناهای اخلاقی موجود در دنیای معاصر مورد سنجش قرار می دهد.

تاثیر پذیری از شیوه ی سخن پردازی پیشینیان و به کارگیری الفاظ، تعابیر و اندیشه های بزرگان و نام آوران گذشته ی ادبیات پربار منظوم و منثور فارسی، امری شایع و مسبوق به سابقه است. بیشتر فرهیختگان و مشاهیر ادب دیرپا و کهن فارسی در سروده ها و آثار خویش تحت تاثیر مضامین، اندیشه ها و صنایع و ظرایف آثار گذشته ی مردان بزرگ و برجسته ی زبان و ادبیات فارسی قرار گرفته اند. در این عرصه از بزرگان و اندیشمندانی همچون مولوی، سعدی و حافظ می توان نام برد که بسیاری از تعابیر و مضامین یا صنایع مقتبس از دیگران را باز آفرینی و تکمیل نموده و از صاحبان اصلی آنها بهتر ادا کرده اند. در این جا مراد ما از پیشینیان، بزرگان سخن فارسی است که شی خ عطار یکی از این ستارگان قدر اول است. شاعر و عارف فاضل قرن هشتم، شیخ محمود شبستری، در آثار خود تحت تاثیر اندیشه ها و افکار شیخ نشابور یکی از سه مشاهیر شعر عرفانی فارسی، قرار گرفته است. در این مقاله نگارنده نمونه هایی از این اثر پذیری را با کندوکاو در آثار شیخ شبستر و شیخ نشابور ارایه نموده است تا مشخص شود، چگونه کلام ساده و گی رای عطار که با عشق و اشتیاقی سوزان همراه است، بزرگانی را همچون شیخ شبستری تحت تاثیر قرار داده و با کمند شوق به جانب مقصود راهبری نموده است.

در داستان ویس ورامین، ازدواج ومسایل پیرامون آن قسمت اعظم طرح پی رنگ داستان را تشکیل می دهد. شیوه ی آشنایی دلدادگان، چگونگی خواستگاری، اختیار زمان سعد، نیایش به درگاه ایزد واستمداد از سروشان، مقدمه ی ازدواج همسران در دوره شکل گیری داستان است. ازدواج محارم نزدیک خواهر وبرادر از شگفتی هایی است که در این دوره وادوار پیشین در ایران ومصر معمول بوده است. اختالف سن دو همسر دراین دوره زمان شاهنشاهی اشکانی امری ناپسندیده است چنانکه شاه موبد با همه شوکت وشکوه درباری از بدیمنی آن برکنار نمانده در ازدواج با ویس دچار شکست شده است. وسرانجام این رامین جوان است که با خصلتهای مردانه اش دل از ویس زیبا ربوده، در پی سلسله معاشقات شور انگیز، اساس یک کانون سعادتمند را مستحکم می نماید.

فردوسی، بزرگ ترین حماسه سرای ایران و شاهنامه، ارزش مندترین اثر حماسی در ادب فارسی است که می توان از چشم اندازهای گوناگون به آن نگریست. داستان ها در شاهنامه، نقشی مهم و سازنده بر عهده دارند و از زاویه های مختلف قابل تحلیل و بررسی هستند. همچنین در این اثر جاودان و ارزش مند، صفات اخالقی پسندیده و مذموم بسیاری وجود دارد که می توان در رابطه با هر یک از آن ها، مقالات متعددی را به رشته ی تحریر در آورد وکتاب های ماندگاری را تالیف کرد. با توجه به این امر مهم، در این مقاله سعی شده است تا مبحث »خیانت« که به عنوان یکی از صفات ناپسند اخلاقی در متون دینی ما مطرح شده است، در دو داستان شاهنامه مورد بررسی قرار گیرد. نگارنده در این مقاله می کوشد با واکاوی داستان های رستم و شغاد و سیاوش و سودابه، عنصر خیانت و دلایل بروز آن را تبیین نماید و درعین حال تاثیر این صفت ناپسند اخلاقی را بر جامعه و قهرمانان داستان های مذکور بررسی کند.